Boswachter Arjan Postma over de verschillende elementen

Op een vrijdag rijd ik naar een dorpje met slechts 38 huizen, een café en een school. Ik verheug mij er al weken op, want ik mag vandaag in gesprek met Arjan Postma, de bekendste boswachter van Nederland. Je kent hem misschien wel van tv of van zijn natuurboeken, zoals Hoe één gekke mier de wereld kan veranderen. Aan zijn keukentafel krijg ik een uur lang de mooiste natuurverhalen te horen. En het leuke is dat ik ze nu ga delen met jou!

In mijn nieuwste boek vertel ik kinderen over de natuurelementen Water, Vuur, Aarde en Lucht. Zijn dat ook voor jou de vier elementen?

‘Het idee van de vier elementen, Water, Vuur, Aarde en Lucht, komt van de oude Grieken. Ik denk zelf dat er veel meer elementen zijn. De hele wereld is eigenlijk een mix van elementen. Als je kijkt naar de kern van de aarde: dat is een gloeiende bol van gesmolten dingen door elkaar. Alles op de wereld komt weer terug in die kern. Zelfs de continenten worden gerecycled en komen via de Atlantische Oceaan weer naar buiten. Ik vind vier elementen een beetje beperkt.’

Laten we een paar elementen bespreken. Waar zit het water?

‘Water is een veel groter onderdeel van de aarde dan we denken. Diep in de bodem zit nog veel meer water dan in de oceanen. Water is verdeeld en verspreid. Het komt zelfs uit het heelal!
Het is heel spannend om je af te vragen waar al dat water vandaan is gekomen. Eigenlijk weten we het nog niet.’

Koopt iemand een stuk bos, dan haalt hij de bramen en brandnetels weg. Hij is bang dat het overal gaat groeien. Alleen: ze vreten wel stikstof!

Je hoort de laatste tijd veel over watertekorten. Hoe kan dat als er zoveel water is?

‘We hebben wel veel water, maar het zit op de verkeerde plekken. Het klimaat verandert. Ook het weer.
De vruchtbare plekken waar we altijd zijn gaan wonen, worden nu droog. En plekken die altijd droog waren, beginnen nu veel natter te worden. In Brazilië maakt het Amazoneregenwoud in principe zijn eigen regen. Alleen is daar nu zoveel bos verdwenen, dat een groot gedeelte van Brazilië heel droog is geworden. Het systeem in het Amazoneregenwoud werkt daardoor niet meer zo goed.’

Bomen staan ook met elkaar in verbinding. En hun wortels kunnen onder de grond wel 300 meter naar links en rechts groeien!

Kun je uitleggen hoe dat werkt?

‘Bomen zijn een soort waterpompen. Een bos slaat het water op en laat het verdampen. Dit zorgt voor nieuwe wolken. Je hebt bomen nodig om regen verder te brengen. Naast de oceanen vormen de bomen de helft van het wereldwijde systeem. Dit noemen we de waterkringloop. We hebben bomen nodig, omdat het water via de oceanen niet alle gebieden bereikt; meestal komt het maar 600 kilometer landinwaarts. Hoe minder bos er is, hoe moeilijker het wordt om andere gebieden ook water te geven.

Wanneer spreken we over een bos?

‘Een bos is een systeem. Veel mensen vinden bramen en brandnetels maar een hoop rotzooi. Koopt iemand een stuk bos, dan haalt hij de bramen en brandnetels weg. Hij is bang dat het overal gaat groeien. Alleen: ze vreten wel stikstof! En onze inheemse bomen willen graag schraalste grond hebben. Na een paar jaar groeit er tussen de bramen en brandnetels opeens een boom. Door de bramen wordt hij beschermd tegen vraat, dus tegen schade doordat dieren eraan knabbelen. Zodra de boom boven de braamstruik komt, strekt hij zijn bladeren uit. Hij neemt het licht weg en de hele rij bramen en brandnetels schuift geleidelijk tien meter op. Zo wordt het bos weer een stukje groter.’

Kun je een leuk weetje vertellen over bomen?

‘Bomen zijn eigenlijk gekke dingen. Ze bestaan voornamelijk uit dood materiaal. Er zit maar een paar procent leven aan: de bladeren en het laagje kalk achter de schors. De rest is dood. Die schors is van levensbelang, want hij beschermt bomen tegen schimmels. Het is een soort regenjas. Die zit niet alleen op de stam, maar ook op de wortels. Daar gaat het eigenlijk om. Een boom heeft onder de grond net zoveel massa als boven de grond. Bomen staan ook met elkaar in verbinding. En hun wortels kunnen onder de grond wel 300 meter naar links en rechts groeien!’

Een schimmel is een heel gek ding. Hij zit ergens tussen planten en dieren in.

Wat zijn schimmels?

‘Een schimmel is een heel gek ding. Hij zit ergens tussen planten en dieren in. Want hij groeit als een plant, maar zijn cel lijkt op een dierencel. Een plant maakt zijn eigen voedsel aan, maar een schimmel en een dier leven allebei van andere organismen. Een schimmel zit dus veel dichter bij ons dan we zouden denken.’

Wat doet een schimmel?

‘Een schimmel zit onder de grond en valt bomen aan. Er zijn ook nog andere schimmels, maar voor nu vertel ik over de schimmels in relatie tot bomen. In Nederland komt de Mycorrhizaschimmel voor. De bekendste is de rood met witte paddenstoel, de vliegenzwam.

De Mycorrhizaschimmel heeft suiker nodig. En daarvoor heeft hij de boom nodig. De Mycorrhizaschimmel gaat piepkleine schimmeldraadjes maken. Die gaan suiker pikken bij de boom. Wij zouden denken dat de boom dan heeft verloren, maar dat is niet zo. De boom heeft gewonnen. Bomen en planten zijn namelijk de grootste verleiders die je kunt bedenken. In alle fasen van hun leven spannen ze anderen voor hun karretje. Insecten om ze te bevruchten en zaden te verspreiden. En dat doen bomen dus ook bij de Mycorrhizaschimmel. De schimmel neemt wat suiker weg, maar hij maakt een plakschimmelmiddel om de wortel van de boom heen, zodat er geen schimmels meer doorheen kunnen komen.’

Zijn er nog meer voordelen van die schimmel dicht bij een boom?

‘Eerder vertelde ik al dat de boom een regenjas heeft. Dit is de schors die op de stam en op de wortels zit. De boom wil vocht opnemen. Dat is moeilijk met een regenjas. Maar gelukkig zitten daar nu allemaal schimmeldraadjes. De boom kan die gebruiken als rietjes en daarmee tien keer zoveel vocht en mineralen opnemen als hij daarvoor kon.

Als je in Italië een beuk plant, wordt hij niet dikker dan 40 centimeter. Hier wordt hij 2 tot 2,5 meter dik. Dit komt doordat hier de Mycorrhizaschimmel in de grond zit, die de boom kan helpen groeien. In Italië is het te warm voor de Mycorrhizaschimmel.

Schimmels zijn dus verschrikkelijk belangrijk. Misschien zijn de schimmels wel meer een bos dan de bomen.’

Ik heb weleens gehoord dat bomen met elkaar kunnen communiceren. Klopt dat?

‘Bomen zijn ingewikkeld. We weten dat bomen met elkaar communiceren. Wortels van zaailingen staan vaak in de schaduw van een moederboom. We weten overigens nog niet of dat echt de ‘moederboom’ is; het kan ook een kwestie van communicerende vaten zijn. Bomen die met elkaar communiceren, maar waarvan we nog niet weten hoe het precies in elkaar zit. We weten wel dat, als ze genetisch verwant zijn, de zaailing suiker kan krijgen van de moederboom. De wortelsystemen zijn veel groter dan we dachten en boomwortels hebben een ingewikkelde structuur. Het lijkt op onze zenuwen en zenuwstelstel: ook door de wortelsystemen van bomen lopen elektrische stroompjes. Er is nog zoveel te ontdekken aan bomen! We weten nog heel veel niet.’

Staat de natuur weleens stil?

‘Nee. De natuur is één grote verandermachine! Water is bijvoorbeeld altijd in beweging. Rivieren stromen van hoog naar laag, van de bergen naar de zee. Hoe dichter bij de zee, hoe breder de rivier. In de zomer zijn de rivieren meestal laag, in de winter juist hoog. Wij mensen hebben dijken aangelegd. Maar door de jaren heen hebben we geleerd dat de rivier bij hoog water veel ruimte nodig heeft, en bij laag water minder.

Helaas hebben wij in Nederland lang het water van de rivieren willen indammen. De rivieren werden steeds gevaarlijker. We kregen last van grote overstromingen. Het water kwam ook door de dijken heen. Als je de rivier afdamt, wordt hij smaller. Het water gaat dan steeds harder stromen. Dit zorgde voor veel problemen. Nu zijn we al zo’n dertig jaar bezig om de rivier weer de ruimte te geven.’

Hoe doen we dat?

‘We zijn nevengeulen gaan aanleggen. Dit zijn wateren die parallel aan de hoofdgeul door de uiterwaard stromen. Een uiterwaard is een gebied naast de rivier. Vaak staat in de winter dit hele gebied onder water. In de zomer grazen er koeien.

Door de uiterwaard heeft de rivier meer ruimte. Eigenlijk hebben we een heel oud systeem weer in ere hersteld en daar een modern sausje bijgevoegd, zoals die nevengeulen.

Het is ook veel mooier geworden. Bijna op al die plekken zitten bevers. Je kunt de burcht meestal wel vinden. Je ziet eerst een hoop takken en dan komt de waakbever tevoorschijn. De waakbever is de vader; hij komt als eerste naar buiten. Dan gaat hij een rondje zwemmen om te kijken of alles veilig is. Eerst komt hij op een meter of drie afstand voorbijzwemmen. Als je dan niets doet, hoor je een harde klap op het water. Dat doet de bever met zijn staart. Als de waakbever vindt dat het veilig is, komen zijn vrouw en kinderen ook naar buiten. Ze gaan dan overal lopen, eten en spelen.’

Een ander element van de natuur is vuur. Kun je iets vertellen over vuur en de natuur?

‘Natuur groeit op en moet soms een dreun krijgen om te resetten. Er zijn veel planten en bomen die een vuurprikkel nodig hebben. Bijvoorbeeld de Giant Redwood Sequoia die in Amerika groeit. Die wordt ook wel mammoetboom genoemd. Het zaad van deze bomen ontwikkelt zich pas als er vuur overheen is geweest, anders ontkiemt het zaad niet. Het zaad kan wel 50 of 100 jaar in de grond liggen. Op een gegeven moment vliegt het bos in de fik en wordt het zaad heet van het vuur. Dat is de prikkel voor het zaad om te gaan ontkiemen.’

Het zaad van deze bomen ontwikkelt zich pas als er vuur overheen is geweest, anders ontkiemt het zaad niet.

Waarom gebeurt dat juist bij de Giant Redwood Sequoia?

‘Dit zijn bomen die heel lang leven. Ze hoeven niet ieder jaar een zaailing te hebben. Maar soms is het goed als het bos een nieuwe prikkel krijgt. Een zaailing heeft vaak veel concurrentie van andere bomen. Als de bosbodem helemaal kaal gebrand is, heb je als Giant Redwood Sequoia een voorsprong. Je bent dan sneller groter, voordat er weer gras gaat groeien.’

De natuur is wel slim! Hebben we in Nederland ook planten die een vuurprikkel nodig hebben?

‘In Nederland hebben onze planten geen vuurprikkel nodig. Bij ons werkt het anders. Sommigen planten hebben wel een vorstprikkel nodig, zoals de grote ratelaar. Zij gaan pas groeien als er vorst overheen is gekomen.’

Ik heb al veel van jou geleerd. Hoe kunnen we kinderen volgens jou meer leren over de natuur?

‘Kinderen hebben een sleutel in hun broekzak, namelijk de smartphone. Zij kunnen de schatkist openen. We moeten ze de telefoon juist laten gebruiken om de natuur te ontdekken! De Dierenzoekerapp kan je helpen om dieren te leren kennen. Je vindt de meest voorkomende Nederlandse huis-, tuin- en keukendieren. Steeds mag je in de app een paar vragen beantwoorden over het door jou gevonden dier. Bijvoorbeeld de kleur, het gedrag en het aantal poten. Uiteindelijk kom je erachter wat de naam is en leer je het dier beter kennen.

Kinderen zijn de nieuwe boswachters. Ze kunnen via die telefoon meer leren over de wondere wereld van de natuur. Na een paar keer iets opzoeken halen ze de telefoon niet meer uit hun broekzak. Gewoon, omdat ze zo nieuwsgierig zijn naar de natuur! We moeten de kinderen naar het nu halen, hun laten zien hoe mooi de natuur is. Er valt altijd iets te ontdekken. Zij kunnen het dan weer vertellen aan hun ouders. Laten we ervoor zorgen dat kinderen gaan houden van hun omgeving. Zorgen voor begint bij houden van.’

Leer jezelf eigenlijk ook nog iets van de natuur?

‘Jazeker. Wat ik zelf ontzettend leuk vind, is dat je nooit uitgeleerd bent. Hoe meer je weet, hoe meer je je gaat afvragen. Je komt nooit op een punt waar je denkt: nu weet ik alles.’

PS Arjan Postma heeft vier boeken geschreven over de natuur! Bestel hier zijn boeken.

Wil jij meer weten over de verschillende elementen? Bestel dan Red de elementen!